Čim se poturčio i sultan ga postavio za upravitelja Skadarskog sandžakata, Skender-beg je zaumio da osvoji Crnu Goru i preotme vlast bratu Đurađu
Đurađa Crnojevića je na prestolu naslijedio Stefan Crnojević, mlađi brat, odnosno najmlađi sin Ivana Crnojevića. On je samo formalno upravljao Gornjom Zetom, sve do 1499. godine kada ga je skadarski sandžak-beg Feriz paša, zarobio i utamničio, pa je tako Gornja Zeta, odnosno Crna Gora i formalno izgubila samostalnost i pripojena Skadarskom sandžakatu.
– Po prilici – smatra istoričar, profesor Predrag Vukić – Stefan Crnojević je ipak ubrzo oslobođen, zamonašio se i izgleda nedugo potom kao monah i umro u manastiru Vranjini.
Sudbina srednjeg sina Ivana Crnopjevića, Stanka ili Staniše, zaslužuje posebnu pažnju – smatra istoričar Vukić. – Ivan Crnojević je prema narodnom predanju, ali i prema nekim istorijskim dokumentima, negdje pri kraju svoje vladavine, po prilici 1485. godine, u znak poštovanja i lojalnosti, uputio svog srednjeg sina u Carigrad da kao talac dvori turskog sultana. On je tu izučio visoke vojne škole. Kad je primio islam, nije pouzdano poznato, da li dok mu je još otac bio živ ili kasnije, ali je sigurno da je tom prilikom dobio ime Skender-beg.
Po predanju, mada za to nema tvrdih istorijskih dokaza, on je odmah pošto je prešao u islam želio da osvoji Crnu Goru i preotme vlast starijem bratu Đurđu. Predanje veli da je on čak i vojsku poveo na brata, ali je, navodno doživio poraz u sukobu sa njegovom vojskom do kojeg je, tobož, došlo u Lješkopolju…
Stanko Crnojević se, opet po predanju, odmah pošto se poturčio nastanio u selu Bušate kod Skadra, koje i danas postoji. Po tom selu su se njegovi potomci, odnosno potomci tog islaminiziranog ogranka loze Crnojevića, prozvali Bušatlije:
– Godine 1514. sultan je novopečenog Skender – bega postavio za crnogorskog sandžak-bega. Pošto je prostor stare Crne Gore, nakon pada pod tursku vlast 1499. godine, ušao u sastav Skadarskog sandžakata sa sjedištem u Skadru, sultan 1514. osniva Crnogorski sandžakat, kao posebnu administrativnu jedinicu sa sjedištem na Žabljaku Crnojevića i za njegovog upravitelja imenuje Skender-bega Crnojevića – Bušatliju – veli Predrag Vukić.
Skender – beg nije ostavio lijepe uspomene u staroj Crnoj Gori. Upravljao je kruto i surovo. Potpisivao se kao „Gospodar Černoj Gori i dioklitijanskoj zemlji gospodin“. On je, inače, Crnogorskim sahdžakatom upravljao četrnaest godina. Posljednji put se spominje 1528. Potom o njemu više nema pomena i ne zna se da li je ubijen ili se upokojio prirodnom smrću, a ne zna se čak ni gdje mu je grob – jednostavno zamelo ga je vrijeme…
Nakon 1528. godine, koja se uzima kao datum smrti Skender-bega,odnosno Stanka Crnojevića, Crnogorski sandžakat se ukida i ponovo se pripaja Skadarskom sandžakatu, kojim potom stoljećima upravljaju Bušatlije, potomci Skender-bega. Smenjuju se paše i veziri, nasleđuju jedan drugoga, što, inače nije bio običaj, ili česta pojava u ondašnjem turskom carstvu (sem Bušatlija, to je, koliko se zna, bio običaj još samo u porodici Mahmutbegović iz Peći, koji su izgleda – oni su, kako kaže istoričar Vukić, tako tvrdili – takođe porijeklom od Crnojevića):
Bušatlije su tako upravljale Skadarskim sandžakatom više od trista godina – može se reći sve do 1831, i crnogorska istorija ih ne pamti po dobru – ističe profesor Vukić. U vrijeme dok je trajao Morejski rat između Venecije i Turske, Sulejman – paša Bušatlija je 1685. godine poharao Cetinje i spalio Cetinjski manastir. U pokušaju da ga u tome spriječi, glasoviti hajdučki harambaša Bajo Pivljanin – Nikolić dočekao ga je na brdu Vrtijeljka iznad Cetinja, ali je to bio samoubilački akt – u tom neravnom boju su poginuli i Bajo Pivljanin i svi njegovi saborci, koji nijesu uzmakli pred nemjerljivo brojnijim neprijateljem…
Bila je to prva pohara Cetinja i Cetinjskog manastira, koja se dogodila u maju 1685. godine. Prva, ali ne i najgora:
– Mlečani su tri godine nakon te prve pohare, stacionirali i svoju vojnu posadu na Cetinju – podseća istoričar Predrag Vukić – jer se tadašnji cetinjski mitropolit Visarion Borilović – Bajica oslanjao na Mletke i smatra se da je on bio njihov lojalni i vjerni saveznik.
Treba, međutim, napomenuti da je to bilo vrijeme nakon teškog turskog poraza pod zidinama Beča 1683. godine kada je rat protiv otomanskog carstva povela takozvana Sveta liga – koalicija četiri tadašnje hrišćanske velesile – Austrije, Poljske, Rusije i Mletačke Republike.
Na prostoru Crne Gore i primorja operišu uglavnom Mleci. Oni su, tako, 1684. godine zauzeli Risan, koji je u to vrijeme bio u rukama Turaka, a 30. septembra 1687, uz pomoć crnogorskih i hercegovačkih plemena, oslobodili su i Herceg – Novi, koji je puna dva vijeka bio u rukama Turaka.. Mleci, međutim, nijesu imali toliko vojne snage da zauzmu i brane i prostore unutar Crne Gore i Hercegovine. Venecija je imala dosta moćnu flotu, ali zato slabašnu kopnenu vojsku…
Opaki skadarski vezir Sulejman – paša Bušatlija se nije pomirio s tim da mletačka vojska stoluje pod Lovćenom i čuva Cetinje, pa se počeo spremati da i po drugi put udari na crnogorsku prestonicu.Pohod je uslijedio u septembru 1592. godine.
– Znajući da ne mogu odoljeti turskoj sili i odbraniti Cetinje, Mlečani su na vrijeme povukli vojsku – priča dalje profesor Vukić. – Prije toga, oni su u podrume manastirskih konaka postavili velike količine baruta i municije, računajući da će Turci odmah zapaliti manastir i da će onda od eksplozije koja će uslijediti i mnogi od njih izginuti.
Tako je i bilo. Kada je Sulejman – paša Bušatlija sa svojom pratnjom dojahao na konju ispred Cetinjskog manastira, naredio je da se manastir odmah zapali ne sluteći šta se nalazi u manastirskim konacima. Uslijedila je stravična eksplozija koja je silnog pašu zbacila s konja i teško ga ozlijedila, a znatan broj njegovih pratilaca je i izginuo.
Ogorčen zbog mletačke podvale, Sulejman-paša je naredio da se Cetinjski manastir poravna sa zemljom. Tako je i učinjeno, a turska vojska se odmah zatim povukla iz Cetinja. Cetinjski sveštenici će potom stolovati u manastiru Ćelija dobrska u susjednom Dobrskom Selu. Cetinjski mitropolit Sava Kaluđeričić Očinić, primjera radi, koji je stupio na tron Mitropolije 1694. godine, boraviće u Ćeliji dobrskoj i on će se tu čak i upokojiti 1697. i tu je i sahranjen…
Njegoš o Stanku
Istorija nigdje ne spominje tu „lješkopoljsku bitku“ braće Crnojevića, ali je Njegoš opjevao u „Gorskom vijencu“, u jednom od narodnih kola, u kojem je izrazio i svoj lični stav prema činu Stanka Crnojevića što je, ustvari, bila poruka svoj „braći poturčenoj“ „iz glave cijela naroda“:
Ljuta kletva pade na izroda!
Prokle mati od nevolje sina,
te knjeginja Ivanbegovica,
prokle Mara svog sina Stanišu,
peogrize joj sisu u posanje,
rajsko piće prosu u njedrima.
Stiže đecu roditeljska kletva!
Staniša je obraz ocrnio,
pohulio na vjeru Hristovu,
na junačko pleme Crnojevo,
obuka se u vjeru krvničku
i bratske je krvi ožednio,
Grdne trske povrh Lješkopolja:
dva se brata bore oko vjere,
a oko njih hiljade ratnikah!
Stiže sina materina kletva,
pogibe mu vojska svakolika;
bježi Stanko uprav Bajazitu,
da s njim jede madžarske nosove.
O gnijezdo junačke svobode,
često li te bog nagleda okom,
mnogo li si muke prenijelo,
mnoge li te čekaju pobjede!
Budo Simonović
Sjutra: Silan junak da je čovjek takvi
