Ko zna koliko je puta Robert Openhajmer vozio putem koji povezuje Santa Fe i Los Alamos. To je jedan od najljepših puteva Nju Meksika: vodi kroz spektakularne predjele za koje se Openhajmer nadao da će poslužiti kao inspiracija naučnicima. Pod plavetnilom neba se vozi preko zatalasanih brežuljaka sa kojih puca pogled u prelijepe doline.
Los Alamos je raj i istovremeno i lokacija na kojoj je proizvedeno prvo oružje za masovno uništavanje ljudi. U toj idili, Robert Openhajmer je rukovodio projektom „Menhetn“ čiji je cilj – prema konceptu tadašnjeg američkog predsjednika Frenklina Ruzvelta – bio izrada atomske bombe pre nego što to uspije Hitlerovoj Njemačkoj. U Los Alamosu se zbog toga okupila „spektakularna ekipa briljantnih duhova“, kako kaže Heder Meklenahan, direktorka lokalnog Istorijskog muzeja.
„Los Alamos renč skul“, mjesto gde su Openhjmer i drugi naučnici obavljali istraživanja
U tom timu su bili i nobelovci Enriko Fermi, Nils Bor i Hans Bete. Na kraju je tu živjelo 6.000 naučnika sa svojim porodicama. U laboratorijama širom zemlje je na projektu „Menhetn“ radilo više od 125.000 ljudi, prenosi Meklenahanova. Sve niti tog rada su se spajale u Los Alamosu, tačnije, u zgradi tamošnje elitne škole „Los Alamos renč skul“ koja je 1943. rezervisana za projekat. Ideja za projekat je rođena u njujorškoj gradskoj četvri Menhetnu – otuda i njegovo ime.
Zvali su ga „Opi“
U školskoj auli, koja je naučnicima služila kao menza i prostor za sastanke, više od 70 godina kasnije, svega se prisjeća Viljem Hadžens koji je u Openhajmerovom timu radio kao hemičar: „Svako je poznavao svakog. Nije bilo hijararhije“, kaže Hadžens za DW i dodaje da je u vrijeme ručka svako mogao da sjedi pored Openhajmera: „Bio je vrlo ljubazan i svi su ga zvali Opi.“
Devedesetogodišnji hemičar Hadžens smatra da je rad u Los Alamosu bilo „najbolje što mu se desilo u životu“
Bila to mlada ekipa – prosječna starost je iznosila 26 godina. Viljem Hadžens se sjeća mnogih žurki i velike potrošnje alkohola. No, i atmosfere koja je bila napeta, dok je tempo rada bio vrlo žestok: „Svi smo strahovali da će Njemci prvi napraviti atomsku bombu koja odlučuje o ishodu rata.“
Najskuplji projekat poslije slijetanja na Mesec
Projekat „Menhetn“ je za američku vladu imao apsolutni prioritet. Resursi su bili praktično neograničeni. Sve je počelo 1940. sa budžetom od 6.000 dolara, a pet godina kasnije su troškovi iznosili već dvije milijarde dolara: „“Bio je to najskuplji projekat poslije sletanja na Mesec“, procjenjuje Heder Meklenahan. Los Alamos je, pored toga što je imao centralni značaj za projekat, bio i mjesto na kome je oružje trebalo i napraviti.
Zadatak je bio da se na osnovu svih raspoloživih naučnih rezultata o obradi uranijuma i plutonijuma napravi oružje koje funkcioniše. Tako su paralelno pravljene dvije bombe – uranijumska i plutonijumska.
Vajt sends
Openhajmer i general Grouvs na mjestu eksplozije
Šesnaestog jula 1945. sve je bilo spremno. Taj dan je određen za probu atomske bombe. Za to je izabrana plutonijumska bomba, jer je konstrukcija uranijumske bila mnogo složenija. Rokešeno je da se ova potonja ne testira i zbog toga što tim nije imao dovoljno obogaćenog uranijuma.
Za test je odabrano zemljište „Vajt sends misajl rendž“, udaljeno 200 milja od Los Alamosa i veliko koliko i Pensilvanija, Rod ajlend i grad Vašington zajedno. Šezdeset farmera je zbog toga moralo da ustupi svoju zemlju američkoj vojsci, kaže predstavnica „Vajt sendsa“ za odnose sa javnošću Lisa Blevin dok vodi posjetioce kroz to ogromno područje. Samo jednom godišnje se organizuje takvo razgledanje. „Ne očekujte Diznilend“, poručuje Blevinova posjetiocima među kojima preovladavaju studenti fizike i hemije iz Los Alamosa.
Posle vožnje od 45 minuta do „Nulte tačke“ (Ground Zero) postalo je jasno šta je mislila kada je to rekla. Na mjestu detonacije prve atomske bombe, samo jedna omanja piramida od kamena služi kao simbol sjećanja na taj istorijski trenutak. Lisa Blevin potvrđuje da je zračenje na ovom mjestu još uvijek deset puta jače od normalnog. No, dodaje da je ono ipak slabije od zračenja kome su izloženi avionski putnici tokom leta koji traje četiri sata.
Mesto sjećanja na prvu atomsku eksploziju
Ljepota atomske pečurke
Kratera – nema. Na mjestu gde je kameni spomenik, zemlja je ponešto ugnuta. Na ogradi koja okružuje to mjesto vide se slike eksplozije, koju su Openhajmer i američki general odgovoran za projekat, Lesli Grouvs, posmatrali sa bezbjednog rastojanja. Tada su svjedoci govorili da su fascinirani ljepotom atomske pečurke i svjetlošću eksplozije.
Dvadesettrogodišnji student fizike Kodi Samers nije nimalo fasciniran: „Ovo je samo mjesto eksplozije. Ništa više od toga. Ali, bilo je zanimljivo vidjeti sve ovo.“ Njemac Maks, godinu stariji od Kodija, kaže da bilo bolje da atomska bomba nikada nije napravljena: „Ne volim atomsko oružje“. No, po njegovom mišljenju je dobro to što je Hladni rat deeskalirao zbog postojanja atomske bombe – jer je rat između zemalja koje posjeduju nuklearno oružje postao nemoguć.
Iznenađeni– jer je funkcionisalo
Samo mjesec dana poslije testiranja, na današnji dan (6.8.1945.) prije 70 godina, Amerikanci su bacili atomske bombe na Hirošimu i Nagasaki. Mnogi naučnici koji su radili na projektu „Menhetn“ su za to saznali preko radija – i bili iznenađeni.
Openhjmer je „vidio krv na svojim rukama“
Neki su do poslednjeg trenutka sumnjali u to da će bombe uopšte funkcionisati. „Preovladalo je olakšanje, ali nije bilo velikog slavlja“, kaže Viljem Hadžens o reakcijama u laboratorijama Los Alamosa. „Zbog toliko ubijenih ljudi nam nije bilo do slavlja“. No, atomska bomba je, kaže, spasla živote miliona ljudi, jer je – skratila rat. To mišljenje dijeli i većina njegovih kolega naučnika.
Za Hadžensa je rad u Los Alamosu bilo „najbolje“ što mu „se desilo u životu“, između ostalog i zato „što je atomska bomba promijenila svijet“. Robert Openhajmer to vidi drukčije. On vidi krv na svojim rukama, kako je to jednom prilikom rekao američkom predsjedniku Trumanu u Bijeloj kući. Ostao je nespokojan – do smrti.
Izvor i foto: dw.de
