Brskovo je brzo napredovalo, pa je u poslednjim decenijama XIII vijeka bilo važna trgovačka tranzitna stanica i poznato tržište gdje se prodaje srebro, med, vosak, koža, sušeno meso, i drugi proizvodi koje su odatle izvozili Dubrovčani i Kotorani
Srednje Polimlje i Potarje doživjelo je sredinom XIII vijeka do tada neslućeni ekonomski napredak. U podnožju Bjelasice otvoren je rudnik Brskovo, najvjerovatnije 40-tih godina XIII vijeka. Brskovo se zatim relativno brzo razvilo u značajan centar, vrlo živ trg i prometno stjecište dubrovačke i kotorske karavanske trgovine. Ovo je uslovilo povećanje proizvodnje na manastirskim i ličnim vlastelinstvima, uticalo na razvitak stočarstva i poboljšanje prerade stočarskih proizvoda. Pojava trga i grada, izazvala je, makar i srazmjerno male, etničke promjene. U Brskovu su se vremenom razvile i kolonije rudara Sasa , Dubrovčana i Kotorana , a bilo ih je i sa drugih strana. Došlo je i do njihovih dodira sa zatečenim srpskim stanovništvom, do međusobnih kulturnih, kao i drugih uticaja.
Rudnik Brskovo je otvoren i osnovan trg u unutrašnjosti države, daleko od državnih, u ono vrijeme dosta nesigurnih granica. Blizina gusto naseljenog i privredno i kulturno razvijenog Polimlja pružala je povoljne uslove za otvaranje rudnika Brskovo. Kotor i Dubrovnik bili su relativno blizu, a Srbija je u to vrijeme bila orijentisana na tržišta primorskih gradova, a preko ovih i na gradove Italije. Iz Brskova je bilo lakše nego iz nekog drugog rudonosnog kraja Srbije transportovati srebro i olovo u Primorje, kuda je često i odvoženo. Srbija je tada bila tek u naponu privrednog uspona sa nerazvijenom mrežom puteva, a do Polimlja je kao važne saobraćajne arterije dopiralo nekoliko puteva. Neki od njih su prolazili i kroz Potarje. U Limskoj povelji spominje se cesta koja se iz pravca Brskova kretala ka Pisanoj Jeli. Moguće da je ovdje i prije Sasa vađena ruda. Stanovnici Brskova imali su svoju gradsku samoupravu sa knezom na čelu.
Dubrovčani, Kotorani, i drugi trgovci iz Primorja ( bilo je i Mlečana) dogonili su u Brskovo so, vino, razne tkanine, najčešće čohu, sašivenu odjeću i drugu robu, potrebnu kako za ovaj kraj tako i za unutrašnjost Srbije.
Brskovo je brzo napredovalo, pa je u poslednjim decenijama XIII vijeka bilo važna trgovačka tranzitna stanica i poznato tržište gdje se prodaje srebro, med, vosak, koža, sušeno meso, i drugi proizvodi koje su odatle izvozili Dubrovčani i Kotorani. U Brskovu su radili trgovci, krojači, zlatari i druge zanatlije – stanovnici dubrovačke i kotorske kolonije i sa njima poneki, u trgovini uortačen, stanovnik italijanskih primorskih gradova. U Brskovu su živjeli i članovi najistaknutijih dubrovačkih porodica , a 80-tih godina XIII (od 1278. do 1282.) i početkom narednog vijeka (u 1311. i 1312. god. ) bilo je sjedište generalnog dubrovačkog konzula za Srbiju.
Brskovo je bio mali grad opasan zidovima ( debljina od jednog do dva metra), sa po jednom kulom na krajnjem zapadnom i istočnom kraju grada, koji se nalazio na jednom uzvišenju. Spolja, sa zapadne strane, postojao je suvi zid. Na sjevernoj strani od grada, uzvodno uz tok rječice Rudnice, nalazi se prostor Doganjice. Istraživači ovdje nalaze tragove trgovačkog naselja, grupisanog oko carinarnice i župske crkve, koja je imala pravougaonu portu, ograđenu debelim zidom. Inače, u porti se nalazilo groblje.
Na prostoru Doganjice bio je trg, što se potvrđuje i samim nazivom mjesta (ital.dogana – carinarnica), a zapaženi su i tragovi raznih objekata, među kojima i jedne dugačke dvorane (duga 22, a široka 8,20m). Sem toga, u bližoj i daljoj okolini mjesta gdje je bio grad istraživači su zapazili tragove zgrada (najviše u polukrugu na padinama oko trga), poznate pod zajedničkim imenom Kulina. Nešto podalje odatle, na dnu sela Prošćenja, nalazio se Gradac, označen u Limskoj povelji, kao jedna od međa eparhijskog posjeda u Brskovu. Međutim, kao granična međa posjeda navodi se još jedan Gradac u predjelu Ljuboviđe, kao međa sela Rastetine (moguće današnja Gradina iznad Papa). Vjerovatno, radilo se u oba slučaja o utvrđenjima iz nekog ranijeg perioda, što ne znači da Gradac kod Prošćenja nije mogao biti obnovljen i utvrđen da, zajedno sa brskovskim gradom, štiti rudarsko mjesto i njegov trg.
Na osnovu dubrovačkih kancelarijsko – notarskih spisa za period od 1278. do 1301. godine moguće je steći bar približnu sliku o Brskovu toga vremena. To je period kada je Brskovo dostiglo vrhunac svoga uspona. Karavani iz Dubrovnika tada su često odlazili za Brskovo, iako im je često prijetila opasnost i od pljačkaša i razbojnika. Od napada na karavan nije se uzdržavala ni vlastela.
Proizvodnja srebra u Brskovu bila je dosta velika. Od njega su kovani novci u samom Brskovu, izvozilo se, a poznati su i slučajevi krijumčarenja. Pored rudarskih prerađevina, Dubrovčani i Kotorani su iz Brskova izvozili i stočarske i ratarske proizvode. Međutim, dešavalo se da su u nerodnim godinama Dubrovčani u Brskovu prodavali i žito, koje su nabavljali u južnoj Italiji. Jer, iako je osnovna privredna grana srednjovjekovne Srbije bila poljoprivreda, bilo je i nerodnih godina. Na „kraljevim trgovima“, kakvo je bilo i Brskovo, kralju je pripadalo pravo prvenstva prodaje poljoprivrednih viškova. Trgovci nijesu smjeli kupovati ničije proizvode ili stoku dok ih kraljevi ne rasprodaju. Slična prava uživali su manastiri na svojim trgovima. Država je preduzimala i druge mjere radi regulisanja tržišta; utvrdila je maksimalnu cijenu meda i medovine i zabranila prodaju vina miješanog sa vodom.
Velika produkcija srebra pružala je mogućnost za bogaćenje pojedinih stanovnika Brskova, posebno onih iz njemačke kolonije Sasa koja je u Brskovu bila i brojna i ekonomski jaka. Jedan od njih, neki Hajnc de Biberanis, 1285. god. sagradio je crkvu u Brskovu koju je predao dubrovačkim dominikancima. Da bi se u to vrijeme podigla i opremila crkva, bila su potrebna pozamašna novčana sredstva. Dubrovčani, Kotorani i s njima uortačeni Mlečani, zakupnici carina, posrednici u uvoznoj i izvoznoj trgovini, vješti majstori brskovske kovnice i dr. izvlačili su, takođe, velike dobitke iz Brskova. Dio prihoda od iskopane rude i kovnice novca pripadao je vladaru, koji je najviše prihoda imao od carinarnice. Zakupnici carine Kotorani ili Dubrovčani unaprijed su isplaćivali vladaru dio godišnje zakupnine.
U XIII vijeku, u vrijeme privrednog prosperiteta trga Brskova, trgovinom su se bavili Dubrovčani, Kotorani, trgovci iz Venecije i drugih italijanskih gradova, stalno ili privremeno nastanjeni u Brskovu. Međutim, iako je Kotorana i u XIII vijeku bilo u priličnom broju, izgleda da je njihova uloga ovdje u XIV vijeku bila značajnija nego Dubrovčana, mada su trgovačke veze Dubrovnik – Brskovo bile vrlo žive sve do 1370. godine. Pa ipak su u XIV vijeku glavni nosioci privrednog života u Brskovu bili uglavnom Kotorani i domaći trgovci. Brskovskim srebrom trgovale su poznate kotorske porodice Glavati, Buće i drugi. Mnogi Kotorani su imali svoje kuće u Brskovu (izdavali ih pod kiriju ili stanovali u njima) i imanja, a bilo je i Dubrovčana koji su u to vrijeme imali kuće u Brskovu.
Veze Kotora i Brskova bile su vrlo intenzivne tokom čitavog XIV vijeka. Kolonija Kotorana u Brskovu bila je vrlo brojna u prvoj polovini XIV vijeka. Tada je u Brskovu postojala kotorska dijecezna crkva. Više Kotorana se tada ovdje bavilo zlatarsko – filigranskim zanatom. Inače, u Brskovu se tada iz tzv. glamskog srebra preradom dobijala izvjesna količina zlata. Ali, krajem XIV vijeka prilike u brskovskom kraju i okolo se mijenjaju, pa se u Kotoru osjetio priliv doseljenika iz Brskova. Od polovine XIV vijeka u trgovini Dubrovnik – Brskovo javljaju se domaći trgovci i u drugim trgovima Srbije. Trgovci iz Brskova uzimali su u Dubrovniku robu na kredit, kao što su ranije to činili stanovnici dubrovačke kolonije i drugi brskovski trgovci – stranci, kojih je i tada bilo u Brskovu. Brskovo je bilo na putu da stekne vlastito građanstvo, mada je i dalje bila značajna uloga Kotorana, Dubrovčana i drugih u privrednom životu Brskova.
Pojava domaćih brskovskih trgovaca (više od desetak njih) bila je nagovještaj mogućnosti ponovnog uspona Brskova. Međutim, neredi do kojih je došlo poslije Dušanove smrti (1355) ubrzali su privrednu propast Brskova, mada je rudnik neko vrijeme radio i pod Turcima ( u XVI v.). Brskovo je, smatra se, palo pod vlast Turaka 1398. godine.
Brskovo – grad opasan zidovima
Brskovo je bio mali grad opasan zidovima ( debljina od jednog do dva metra), sa po jednom kulom na krajnjem zapadnom i istočnom kraju grada, koji se nalazio na jednom uzvišenju. Spolja, sa zapadne strane, postojao je suvi zid. Na sjevernoj strani od grada, uzvodno uz tok rječice Rudnice, nalazi se prostor Doganjice. Istraživači ovdje nalaze tragove trgovačkog naselja, grupisanog oko carinarnice i župske crkve, koja je imala pravougaonu portu, ograđenu debelim zidom. Inače, u porti se nalazilo groblje.
Dr Žarko Šćepanović
