Ostaci grada Pirlitora nalaze se na ivici visoravni Jezera, na jednom uzvišenju visoko iznad rijeke Tare.
U istorijskim izvorima Pirlitor se ne pominje. Srednjovjekovni put je išao preko prostranog i visokog platoa Jezera za Njegovuđu i Pirlitor i to sve na visini od oko 1450 m. Sa Pirlitora, gdje je bilo malo utvrđenje, svakako za čuvanje puta, strmo je silazio u duboki kanjon Tare, ispod sela Levera.
Na Jezerima je 1399. godine bio dvor Sandalja Hranića, a i Herceg Stjepan je 1453. godine boravio na Jezerima, gdje su vođeni razgovori sa dubrovačkim poslanicima o miru. Nije isključeno da je dvor Sandaljev i mjesto boravka Hercegovo bio baš Pirlitor, koji je po svemu do sada poznatom bio jedino utvrđeno mjesto na Jezerima. Baš zbog toga što danas ne postoje neki drugi ostaci na Jezerima mogao bi i sledeći Jirečekov tekst da se odnosi na Pirlitor: „Na polju Jezera (1460 m) koja su 6 mjeseci pod snijegom, vide se gore visoko iznad jedne stijene porušeni zidovi gradića Jezera u kome je Herceg Stjepan obično ljetovao, udišući svjež vazduh i uživajući u divnom pogledu na Durmitor“.
Malo zbunjuje „gore visoko iznad jedne stijene“, jer Pirlitor nije baš „gore visoko“ u odnosu na Jezera, nego u odnosu na Taru. No ako bi se bavili detaljnijom analizom, uvidjeli bi da oko visoravni Jezera nema nekih drugih ruševina i tragova zidova na stijenama, pa je sigurno da su Pirlitor i Jezera jedan isti grad.
Neznatni ostaci grada leže na jednom uzvišenju, na ivici visoravni Jezera a visoko iznad rijeke Tare. Jedini dio zida koji se danas može vidjeti, vjerovatno jedne kule, nalazi se na najvišoj tački uzvišenja ispod koga je prema Tari izgleda bio suvi rov. Na ostalim okolnim površinama nalaze se samo tragovi maltera.
Sa Pirlitora, gdje je bilo malo utvrđenje, svakako za čuvanje puta, strmo je silazio u duboki kanjon Tare, ispod sela Levera ili Lever Tare. Ostaci iz raznih perioda govore da je bila na značajnom putnom pravcu koji je vodio od Primorja ka unutrašnjosti. Tu je Tara plitkog gaza i pogodna je za prelaz. Sačuvani tragovi govore da je prvo naselje osnovano još tokom bronzanog doba u II milenijumu stare ere. Sudeći pо grnčariji, bila je to utvrđena gradina koja je korišćena tokom gvozdenog doba.
Na Lever Tari su pronađeni tumuli (grobne humke) kraj desne obale Tare na mjestu Luka. U većem tumulu iz bronzanog doba, prečnika 20 metara, na lokalitetu Žugića guvno, nađeni su ostaci kremiranja pokojnika. Okolo su rasuti ostaci keramičkog posuđa, nožići od okresanog kremena, kao i alatke od kosti i rožine. Humku je za sahranjivanje koristilo ilirsko pleme Autarijati. Tu je sahranjena bogata sunarodnica, čija je haljina bila okićena dragocjenim fibulama i aplikacijama od bronze, a o pasu mali gvozdeni nož kao obavezni dio njihove ženske nošnje.
Ovdje postoje i ostaci iz rimskog perioda (I vijek), jer se nedaleko od Gradine nalazi dio cipusa – rimskog nadgrobnog spomenika, a pored puta u osnovi šiljaste stijene u polje paganskog žrtvenika are uklesan je natpis posvećen orijentalnom božanstvu Mitra, čiji se kult poštovao širom Rimskog carstva. Tu se nalazi i polukružna niša u kojoj je stajala kamena ikona Mitre.
Nа Luci јe jedno od najljepših nadgrobnih spomenika u kanjonu Tare – ravna pravougaona ploča na kojoj je krajem 15. ili 16. vijeka u dubokom reljefu uklesan lovac koji sa tri psa progoni divljač.
Kujo Novović
NAPOMENA: Zabranjeno prenošenje i objavljivanje fotografija bez pismenog odobrenja redakcije Slobodne riječi.
